W związku z osadnictwem przemysłowym w początku XIX w. powstała "osada fabryczna" - dzisiejsze Nowe Miasto. Do unikatowych w skali europejskiej należy jej doskonale zachowany układ urbanistyczny.

Zaplanowane w całości w latach 1821-23, w układzie podporządkowanym zasadom symetrii. Ten rejon Zgierza jest dokumentem czasów tworzenia przemysłu włókienniczego w Polsce i osiągnięć miasta w tej dziedzinie działalności gospodarczej.

Duży zespół tzw. "domów tkackich" zajmujący centrum Zgierza stanowi świadectwo fali osadnictwa sukienniczego z I połowy XIX wieku. Osią tego układu jest ulica Długa, łącząca Stary Rynek (czyli rynek Starego Miasta) - dzisiejszy Plac Jana Pawła II z placem J. Kilińskiego (tj. Rynkiem Nowego Miasta).

 

Ta racjonalnie zaplanowana dzielnica była wzorem planowania urbanistycznego dla pozostałych miast i osad fabrycznych okręgu łódzkiego. Na jej terenie znajduje się wiele budynków z początku XIX w. Są to przede wszystkim domy pierwszych sukienników. Budowane były według typowych planów. Są one drewniane lub murowane najczęściej z mieszkalnym poddaszem. Na parterze znajdowały się na ogół cztery izby przedzielone na przestrzał sienią. Posiadały charakterystyczne wejście, umieszczone we wnęce, flankowanej kolumienkami lub pilastrami. Dach najczęściej dwuspadowy, naczółkowy. Od frontu facjatki z trójkątnymi szczytami. W wielu domach znajdują się interesujące detale architektury klasycystycznej, ciekawa stolarka lub okucia, wnętrza zdobione sztukateriami, bądź oryginalnym belkowaniem stropów.

Do ciekawych miejsc, godnych polecenia odwiedzającym nasze miasto należy Muzeum Miasta Zgierza, które mieści się w zabytkowym budynku "Pod Lwami" z 1828 r. przy ul. Dąbrowskiego 21. Klasycystyczny murowany, otynkowany budynek, parterowy z ryzalitem na osi. Ryzalit zwieńczony jest attyką ozdobioną sztukateriami i postaciami kamiennych lwów. Jego właścicielami od lat 40. XIX w. aż do stycznia 1945 była rodzina Cyplów (Zippel) - m.in. na podst. Wikipedii.

Z tegoż okresu pochodzi dom przy ulicy Długiej 18, piętrowy z mieszkalnym poddaszem, ozdobiony dekoracją z kwiatowych girland.

Dom przy ulicy Długiej 33 (do 2001 r. mieściła się Szkoła Muzyczna) zdobią dekoracyjne maski ponad oknami. Jest to budynek dawnej Szkoły Ewangelickiej wzniesiony w latach 1820-1830, piętrowy, o dachu naczółkowym, dwutraktowy z sienią na osi, wnęki okien udekorowano stylizowanymi rzeźbami głów kobiecych (m.in. na podst. Wikipedii)

Przy ulicach gen. J. H. Dąbrowskiego, G. Narutowicza, ks. Sz. Rembowskiego stoi wiele skromniejszych, drewnianych budynków stwarzających niepowtarzalny urok dziewiętnastowiecznej zabudowy.

W rejonie ulic 3. Maja i ks. J. Popiełuszki znajduje się dziewiętnastowieczny kompleks zabudowań fabrycznych.

Najciekawsze budynki fabryczne:
- ul. 3 Maja 6 - fabryka sukna Adolfa Gustawa Borsta
- ul. Dąbrowskiego 19 - fabryka bawełniana Lorentz & Krusche
- ul. Barlickiego 1 - fabryka włókiennicza Meyera

Przy ul. 1 Maja 19 znajduje sie budynek dawnej remizy Ochotniczej Straży Pożarnej (d. Rekwizytornia straży ogniowej ochotniczej - z II poł. XIX w.) - na podst. Wikipedii.

Warte zobaczenia są ponadto:
- ul. Kolejowa - Dworzec kolejowy PKP
- ul. 3 Maja 46 - budynek Kolegium Nauczycielskiego