Autor: Marian Pieruń
Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Zgierza
Druk: "Arko-Graphic" Zgierz
ISBN 83-920038-0-2
Miejsce i rok wydania: Zgierz 2003

--------------------------------------------------

 "Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
choć macie nowe, doskonalsze wznieść"
A. Asnyk

Spis treści

I. Wstęp ..... 5
Ochronić przed zapomnieniem ..... 5

II. Cmentarze ..... 7
1. Cmentarz Katolicki ..... 7
2. Cmentarz Ewangelicki .....10
3. Cmentarz komunalny ..... 12
4. Cmentarz. Żydowski ..... 12
5. Cmentarz Baptystów ..... 14
6. Wojskowy cmentarz z I wojny światowej ..... 14
7. Cmentarz Mariawicki ..... 16
8. Kwatery ofiar z 1939 roku ..... 17
9. Cmentarz Żołnierzy Radzieckich ..... 18
10. Symboliczny grób w lesie Okręglik ..... 19
11. Kwatera żołnierzy poległych w wojnie polsko-sowieckiej 1920 roku  ..... 20
12. Mogiła w lesie lućmierskim 100 Polaków rozstrzelanych w Zgierzu ..... 23

III. Pomniki ..... 24
1. Pomnik Stu Straconych ..... 24
2. Pomnik Stefana Żeromskiego ...... 26
3. Pomnik Waleriana Łukasińskiego ..... 28
4. Pomnik Teofila Pietrusińskiego ..... 30
5. Pomnik w lesie Dąbrówka ..... 31

IV. Tablice pamiątkowe ..... 33
1. Tablica informacyjna ..... 33
2. W hołdzie poległym i pomordowanym w czasie II wojny światowej ..... 34
3. Tablica ku czci zamordowanych w Katyniu ..... 35
4. Tablica rozstrzelanych Polaków w Zgierzu 20 III 1942 roku  ..... 36
5. Tablica zgierzan poległych w walkach w latach 1914 - 1920  ..... 39
6. Tablica 31 Pułku Strzelców Kaniowskich ..... 41
7. Tablica poświęcona Mikołajowi Kopernikowi ..... 43
8. Tablica upamiętniająca strajki szkolne w 1905 roku ..... 44
9. Tablica - Zasłużeni dla Służby Zdrowia ..... 45
10. Tablica na domu tkackim - Rocznica KPP ..... 47
11. Tablica poświęcona twórcom przemysłu w Zgierzu ..... 48
12. Tablica Stanisława Staszica ..... 49
13. Tablica Jakuba Sterana Cezaka ..... 50
14. Tablica nagrobna Adolfa Pawińskiego ..... 53
15. Tablica upamiętniająca księgarstwo polskie ..... 54
16. Tablica na obiekcie szpitalnym przy ul. A. Struga .....55

V. Bezimienne ofiary mordów hitlerowskich ..... 57
VI. Bibliografia ..... 58
VII. Zdjęcia ..... 60

--------------------------------------------------

Podziękowanie
Pisząc o cmentarzach, pomnikach i tablicach pamiątkowych uznałem, że obok suchych faktów i nazwisk, należy podać powody, dla których znalazły się one w niniejszym opracowaniu. Kluczem było ich znaczenie w historii miasta Zgierza. Korzystałem z wielu publikacji. Aby uzyskać wiarygodne informacje zwracałem się do wielu osób i instytucji. Z przyjemnością stwierdzam, że spotkałem się z przychylnością i życzliwością z ich strony. Dzięki temu mogłem rozszerzyć opracowanie o ważne dla miasta wydarzenia historyczne.

Jestem wdzięczny wszystkim osobom i instytucjom, które przekazały mi cenne materiały. Umożliwiło mi to istotne uzupełnienia mojego opracowania.

Za okazaną pomoc serdecznie dziękuję:

• Pani Annie Gałkiewicz - Instytut Pamięci Narodowej - naczelnik Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi,
• Panu Grzegorzowi Piątkowskiemu - kierownikowi Cmentarza Katolickiego w Zgierzu,
• Księdzu Marcinowi Undasowi - proboszczowi Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu,
• Księdzu Szczepanowi Orzechowskiemu ze Starokatolickiego Kościoła Mariawitów w Dobrej koło Zgierza,
• Pani Barbarze Mielczarek-Hanczak z Urzędu Miasta Zgierza,
• Panu Adamowi Zamojskiemu z Urzędu Miasta Zgierza,
• Panu Władysławowi Błaszczykowi - autorowi Traktatu o rodowodzie Liceum Ogólnokształcącego im. St. Staszica w Zgierzu,
• mojemu synowi - Michałowi.

Zgierz, lipiec 2003 roku

--------------------------------------------------

I. Wstęp

Ochronić przed zapomnieniem
Zgierz, choć należy do grupy najstarszych miast w naszym regionie, nie posiada wielowiekowych budowli, które stanowiłyby zabytki wysokiej klasy. Istnieje zaledwie kilka obiektów II klasy i spora ilość domów tkackich stanowiących zabytki III klasy. Lecz budynki tkaczy, w porę nie remontowane, ulegają tak dużemu zniszczeniu, że muszą być rozbierane. Z roku na rok ich ubywa. Istnieje ryzyko, że jeżeli ten proces samozniszczenia będzie postępował w takim tempie jak dotychczas, to w niedługim czasie domy tkaczy znikną bezpowrotnie z pejzażu zgierskiego. Szkoda, bo układ urbanistyczny tej zabudowy jest unikatem nie tylko w Polsce, ale i w skali europejskiej.

W okresie międzywojennym w naszym mieście wzniesiono pomniki, wmurowano tablice upamiętniające ważne wydarzenia, itp. Zostały one zniszczone przez niemieckiego okupanta. Hitlerowcy, w myśl swoich planów, niszczyli wszystko to, co świadczyło o polskości i naszej kulturze. Burzono pomniki, niszczono symbole narodowe i tablice pamiątkowe, usuwano polskie napisy w miejscach publicznych, dewastowano cmentarze.

W trosce o zachowanie pamiątek historycznych, związanych z naszym miastem, Towarzystwo Przyjaciół Zgierza postanowiło ratować je od zapomnienia. Niektóre z nich trzeba było rekonstruować na podstawie odszukanych dokumentów, gdyż oryginały zostały zniszczone. Należy podkreślić, że nie tylko odtworzono zniszczone przez okupanta niemieckiego symbole i pamiątki narodowe. Społeczność zgierska dla uczczenia pamięci ofiar zbrodni hitlerowskich wzniosła kilka pomników. Stoją one w miejscach, w których dokonano masowych egzekucji na niewinnych Polakach. Na niektórych obiektach umieszczono tablice poświęcone różnym wydarzeniom historycznym, a także osobom zasłużonym dla Zgierza.

Wiele z tych przedsięwzięć wykonały zakłady pracy, wojsko, instytucje i osoby prywatne. Większe inwestycje finansowało miasto.

Aby uzupełnić wiadomości zgierzan i nie tylko zgierzan na temat miejsc pamięci w naszym mieście, ich położenie oraz krótką historię przedstawiono w niniejszej publikacji. Opisano pomniki wzniesione ku czci zasłużonych osób lub grup ludzi, zamordowanych w czasie niemieckiej okupacji. Należy również zwrócić uwagę na tablice upamiętniające ważne wydarzenia, a także cmentarze mówiące o historii naszego miasta.

Chcąc ratować te symbole od zapomnienia, trzeba o nie dbać i zapobiegać ich zniszczeniu. Warto też odwiedzać wszystkie miejsca pamięci, gdyż wzbogacą one naszą wiedzę o zgierskim grodzie.

W wędrówce po śladach ważnych wydarzeń naszego miasta skorzystajcie z tego przewodnika. Poznajcie pamiątkowe tablice, pomniki, cmentarze - świadectwa pięknej, często trudnej przeszłości Zgierza i jego mieszkańców.

Książka dostępna w Miejsko-Powiatowej Bibliotece Publicznej im. B. Prusa w Zgierzu