Pierwsza pisana wzmianka o nim to rok 1231. Było to 23 marca. "In villa que dicitur Sguyr" - we wsi, którą zową Zgierz odbył się z okazji Wielkiej Nocy zjazd, w którym wzięli udział książę łęczycki Konrad Mazowiecki, książę wielkopolski Władysław Odonic, biskup włocławski Michał i opat sulejowski (cystersów) Villerman. Co prawda istnieje domysł, że miejscowość istniała już w 1167 r., ale nie ma na to dowodów.

Skąd się w ogóle wzięła nazwa. Generalnie można powiedzieć, że oznacza ona miejsce wypalone, zgorzałe. Określenia "gorzeć", "gora" - czyli ognisko, używane są czasem i dziś. Przedrostek "z" odnosi się do czasu przeszłego. Stara teoria mówi, że dawniej wypalano lasy, zarośla pod uprawę. Mam jednak wrażenie, podkreślam wrażenie, że u nas spalono świątynię pogańską. Na jej miejscu wybudowano kaplicę.

Ta wspomniana wzmianka z 1167 r. odnosi się też do kaplicy (kościółka) właśnie. Jak było naprawdę już się prawdopodobnie nie dowiemy. Miejsce, w którym dziś stoi kościół pod wezwaniem św. Katarzyny było co najmniej 5 razy przebudowywane. Trzy ostatnie razy dość głęboko, bo kościoły były murowane i potrzebne były coraz głębsze fundamenty. Najstarsi zgierzanie wspominali co prawda o znalezieniu resztek kości w czasie budowy ostatniego (dzisiejszego) kościoła, które umieszczono pod głębokim fundamentem wieży. Te ślady jednak pochodzą ze starego cmentarza. Do 1821 r. jedyny cmentarz zgierski był na terenie, który dziś nazywamy cmentarzem kościelnym. Nawet dziś, w czasie montowania oświetlenia, panowie kopiący rowki pod kable natrafiali na resztki kości.

W starych dokumentach występuje wiele form: Sguyr, Zcgey, Sger, Signe, Zger, Shegrz, Szgerzs, Szgherz, Szgher, Szgherz, Sgers, Sgrz, Sgyerz, Zgierz, Zgiersz. Pamiętajmy, że pisano w języku łacińskim. Piszący mieli trudności z odpowiednią transkrypcją polskich głosek i zgłosek. Pod koniec XIV w. pisano Sger, ale jednocześnie używano formy sgerskemu plebanowi. Jeszcze w początkach XIX wieku w wielu dokumentach pisano „Zegrz", ale powiat (powstały w końcu XVIII wieku) był "zgierski". Tu pewna ciekawostka. Podwarszawskie Zegrze (ze słynnym zalewem) jeszcze w XVII wieku nazywało się Zgierz.

Maciej Wierzbowski

Na podst. "ITZ" Nr 19 (08-14.05.2007 r.)

Zobacz też artykuł w dziale "Zgierskie nazewnictwo"