zobacz Zgierz w słowniku

Zgierz w dok. Zguyr, Sguyr, Zcgey, Shegrz, miasto fabryczne, w pow. łódzkim, o 10 w. od Łodzi, śród wyniosłego płaskowzgórza łódzko-zgierskiego, nad rzeką Bzurą, która o 4 w. na wschód od Z. bierze swój początek w lasach łagiewnickich.

W mieście znajduje się: kościół par. rz.-kat. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, ochronka dla 60 dzieci robotników (od r. 1892), kościół par. ewangielicki, murowany a przy nim przytułek dla 12 biednych, synagoga (od r. 1866), trzy szkoły elementarne rządowe, trzy chedery, jedna szkoła prywatna 3 kl. męska, szkoła prywatna 2 klasowa żeńska, sąd gminny dla gmin przyległych wiejskich, miasto zaś należy do sądu pokoju w Łodzi, kancelarya regenta, magistrat, kasa miejska (1877 r. dochód miasta wynosił 11,472 rs.), urząd poczt.-telegr. z kasą oszczędności, urząd akcyzny, stacya telefoniczna dla fabryk miejscowych, połączona z Łodzią, dwie apteki, 4 lekarzy, 4 felczerów, 3 akuszerki.

Obszar miejski wynosi 3,731 mórg., wtem pod zabudowaniami, ulicami i placami 528 mórg. 93 pręt., ziemia orna 1,791 mórg. 107 pręt., łąki 87 mórg. 298 pręt., lasy 1,251 mr. 213 pr., nieużytki 50 mr. 243 pr. i pastwiska 21 mr. Domów murowanych jest 160, drewnianych 394, fabryk 48. Ubezpieczenie rządowe od ognia (do 5,000 rs.) 534 zabudowań wynosi summę 1,373, 010 rs.

W r. 1807 miasto miało 500 mk.; płacono za furę drzewa z boru miejskiego po 4 ósmaki. W r. 1827 było 220 dm., 3,162 mk, W r. 1865 było 86 dm. murowanych, 378 drew. (ubezpieczone na 410,640 rs.) i 10,300 mk. (2,733 żydów i 3791 Niemców). R. 1890 było 15,863 mk. (13,099 stałych i 2,764 niestałych); śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było 28 prawosł., 5,416 prot. i 3,625 żyd.

W r. 1894 liczono 18,640 mk. (14,895 stałych i 3,745 niestałych). Co do wyznania, to prócz katolików, było: 58 prawosł., 5,458 ewang. i 4,248 żydów. Ewangielicy z małym wyjątkiem są Niemcami.

O dawnem zaludnieniu tego miejsca świadczą znajdowane tuż pod miastem, na wydmach piaszczystych przy drodze do Konstantynowa, nożyki i strzałki krzemienne i okopy rozległe w stronie połd.-zach., zwane "Szwedzkimi". W r. 1231 przepędza tu święta wielkanocne Konrad, ks. mazow., w towarzystwie Władysława Odonicza, ks. wielkop., biskupa włocław. Michała i opata sulejowskiego Villermusa (Kod. dypl. pol., I, 33,34). Dokum. wydany w Zgierzu r. 1257 przez Kazimierza ks. łeczyc. i kujaw. dla klasztoru byszewskiego, jest podobno sfałszowany. Drugi akt tego księcia, wcześniejszy, bo z r. 1248, datowany "in Zegey", odnosi wydawca (Ulanowski, Dok. Kujaw., 184 i 193) do Zgierza. Cło tutejsze należało do klasztoru wąchockiego, który takowego ustępuje księciu Władysławowi (Łokietkowi) w r. 1318 w zamian za działy we wsi Prawęcice (Kod. wielk., Nr 999 i Kod. małop., II, 242). W akcie zamiany Z. nazwany jest miastem książęcym ("et Shegrz civitate nostra").

W r. 1345 nadaje Władysław, ks. dobrzyński i łęczycki, wójtowstwo w Zgierzu "comiti Samborio thezaurario nostro lanciciensi". Do wójtowstwa należały dwa młyny ze stawami, pastwiska, grodzisko przy rzece, łąki, bory, pasieki, przymiarki, las Miroszowiec, szósty denar z czynszów w mieście Zgierzu i wsi Zegrzany, grosz od każdego rzemieślnika, dochód zwany "Thurogedz", gaje, łąki i 4 łan: roli w Krotczycach i trzeci denar z kar sądowych, (Kod. dypl. pol., II, 696).

W r. 1388, przed sądem grodu łęczyckiego, staje jako świadek "Staszko advocatus de Szgherz" i w tymże roku "Mściszko", także z tytułem wójta. W tychże aktach, pod r. 1391, znajdujemy sprawę mieszczan zgierskich z kmieciami wsi Kowale "oppidani de Segrs contra villani de Cowale". Podana przez M. Balińskiego (Starożytna Polska, str. 271.) data 1420 r. przeniesienia mieszczan z prawa polskiego na niemieckie, błędną jest, lub dotyczy tylko potwierdzenia czy rozszerzenia nadanego dawniej prawa. Niewielka musiała to być osada, skoro w r. 1459 "Segrzs" wystawia na wojnę pruską jednego tylko żołnierza pieszego, gdy Łęczyca i Kłodawa dostarczyły ich po dwudziestu. Król Aleksander chcąc podnieść osadę, obdarzył Z. w r. 1505 jarmarkiem i targami tygodniowemi.

W r. 1576 Z. płaci szosu podwójnego 8 grzyw. (fl. 12 gr. 24), od 17 rzemieślników po 4 gr. fl. 2 gr. 8, od 2 rzeźników po 7 gr., od 3 karczem po 12 gr., od 3 warzących gorzałkę po 24 gr., od 6 przekupniów po 7 gr., od 2 komorn. po 2 gr. i od 37 łanów roli po 20 gr. z łanu. Ogółem fl. 46 gr. 14. Jednocześnie Łęczyca płaci 207 floren, a Piątek 146 floren. (Paw. Wielkopol. II 113).

Lustratorowie z roku 1661 taki kreślą obraz miasta. "Podług opisania dawnych lustracyj było wszystkich łanów miejskich 108 1/2, których 4 w jedną włókę wchodzą. Ad praesens" dla srogiego spustoszenia tylko jest osiadłych łanów 4. Domów osiadłych 10, płacą czynszu S. Marcińskiego "per denarios decem" Piwowarów 3, płacą kotłowego "annuatim per gr. 12". Owsa stacyjnego powinni dawać wszyscy mieszczanie miary równej strychowanej łęczyckiej korcy 29, albo za każdy korzec stanowimy żeby płacili "per gr. 21". Kurów pospolitych powinni wszyscy dawać na rok 36, serów składać 36, albo pieniędzmi one okupić, płacąc każdy po gr. 1 den. 9. Jajec powinni dawać na rok kop 3, albo za nie dać po gr. 10 Wołowego "annuatim" wszyscy powinni składać fl. 1 gr. 6, piwa stacyjnego dają półkłodków 4. Szewców natenczas jest 2, garncarzów bywało 12, teraz tylko jeden jest, daje na dworską potrzebę garncy rozmaitych "annuatim 3 kopy". Mieszczanie powinni zalewać zboża na słód piwny nie więcej ani mniej tylko korcy ośm, a od tego powinni wymiaru dawać półkorca słodu niemielonego miary łęczyckiej podrękę mierzając. Na gorzałczany słod simili zalewać i wymiar oddawać. Cło taksowano ad fl. 30, teraz ponieważ kupiectwa poustawały dla różnych rozruchów wojennych i rzadko kiedy się furmani albo kupcy z towarem trafią, habite itaque ratione annuatim taxatur ad fl. 12. Jarmarków bywało 3 i te ustały, ledwo jeden na rok bywa. Koronacyjne pieniądze: o tych dali sprawę, iż ich nigdy nie składali. Podwodnych pieniędzy do skarbu JKM. na posztę należących, anno 1655 zapłacili in quadruplo fl. 19 gr. 6". Stopniowo stan miasta poprawił się, skoro zesłana tu lustracya w r. 1765 znalazła: "domów 56, garncarzy 7, każdy płacił po zł. 6, szewców 6, kołodziejów 21, bednarzy 5, stelmachów 3, solarzy 6, kowal 1, szkudlarz 1, wszyscy opłacali po zł. 2, rzeźników zaś pewnej liczby nie było. "Wszyscy mieszczanie z Zegrza corocznie do dwora oddają owsa miary łęczyckiej, w której w każdym korcu jest miary nowej garncy 72, korcy 30, rachując korzec po zł. 3, uczyni zł. 90" (inne daniny jak powyżej). Lustracya z r. 1789 podaje: "liczba domów wynosi 65, z każdego płacą właściciele czynszu po gr. 10, ilość rzemieślników nie zmieniła się, wyjąwszy szewców tylko jest 3, rzeźników w Zegrzu pewnej liczby nie było, odtąd dwóch postanawiamy, których wybranie dzierżawcy zlecamy, a ci corocznie każdy będzie płacić do dworu po zł. 10, Piwowarów teraz niema, a piwo się nie szynkuje. Intrata z miasta zł. 461 gr. 22 sz. 2".

Wzrost miasta pomyślny datuje się dopiero od r. 1818, gdy sprowadzeni zostali z zagranicy tkacze i obdarowani przez ówczesny rząd gruntem i różnemi przywilejami. Przybysze otrzymali w darze kawałki lasu, znajdującego się po lewej stronie Bzury i w krótkim czasie zamienili go na nową dzielnicę, która od tego czasu mianuje się Nowem Miastem. Dotąd nosi ono pierwotną swoją cechę, gdyż składa się przeważnie z domów drewnianych z facyatkami, budowanych jakby według jednego planu. W ostatnich czasach powstają tu wielkie gmachy fabryczne wzdłuż Bzury, która przerzynając miasto, w pośrodku jego tworzy staw, należący do stowarzyszenia tkaczy i mający do 10 morgów powierzchni. Znaczne zapotrzebowanie wody do fabryk wysuszało kompletnie bagnistą Bzurę i zmusiło fabrykantów do kopania studzien artezyjskich których liczy Z. obecnie 22. Jak wielką ilość wody zużywają fabryki, świadczy Bzura, która do miasta wpływając małym, czystym strumykiem, wypływa z niego pokaźną rzeką z wodą brudnego koloru.

Miasto składa się z 2 części: z tak zw. Starego Miasta ze Starym Rynkiem i z Nowego Miasta z Nowym Rynkiem, a oprócz tego z przedmieścia zw. Przybyłowem, oddzielonego od Z. gruntami wsi Zegrzanki, której granice długim językiem wrzynają się w posiadłości miejskie. Ulic posiada Z. 16 z nazwami i kilka bez nazw, gdyż te powstały ostatniemi laty z dróg polnych. Nazwy ulic pochodzą bądź od miejscowości, w kierunku których dążą od Starego Rynku, jak: Łęczycka, Aleksandrowska, Zegrzańska, Strykowska, Konstantynowska, Piątkowska, Sieradzka, bądź też od położenia lub innych okoliczności, jak: Średnia, Cmentarna, Śmiertelna, Błotna, Długa, Spacerowa, Żydowska, Szczęśliwa, Wysoka. Od miasta w trzech kierunkach prowadzą szosy: brukowana, fabryczna do Łodzi, szosa pierwszej klasy na Stryków i Główno do Łowicza i szosa drugiej klasy na Ozorków i Łęczycę do Kutna. Obecnie prowadzi inżynier rządowy studya przygotowawcze do budowy kolei podjazdowej z Łodzi do Zgierza, z rozporządzenia władzy. Przeprowadzenie drogi tej będzie miało niezmierne znaczenie dla rozwoju miasta, które i tak z roku na rok wzrasta w ludność.

Kościół paraf, katolicki istnieje w Z. od XIII w. W dok. Kazimierza, ks. łęczyckiego z r. 1255 występuje "Allexius capellanus de Sger" (Kod. dypl. pol. II, 55). Pierwotnie był p.w. św. Mikołaja. W księgach grodzkich łęczyckich z r. 1391 i 1392 wspomniany, jest "Petrasius plebanus de Szgherz". Tamże dnia 3 grudnia r. 1398 wniósł sprawę Sbrosław skarbnik łęczycki przeciwko Andrzejowi de Dzerząsna, iż tenże nie uiścił dziesięciny ze wsi Szczawina, należnej ks. Wójciechowi ("altarista de Szgherzs") na przebudowanie kościoła zgierskiego, ("super reformacionem ecclesiae Sgerzorienn.").

Na początku XVI wieku kościół tutejszy pod wezwaniem św. Katarzyny, patronatu królewskiego, miał prócz plebana dwóch kapelanów. Uposażenie plebana stanowił dwór z ogrodem, plac pod szkołę, dwa place dla wikaryuszów, plac z sadzawką na przedmieściu łódzkiem, role orne w jednem polu, część bora z prawem zakładania pasiek i rąbania lasu. Mieszczanie dawali kolędę po groszu z domu i za meszne po 6 denarów zarządzającemu szkołą. Przy kościele była altarya św. Katarzyny, mająca za uposażenie wieś Nakielnicę i mniejszą połowę Bruszyc, z młynem i czynszami. Same czynsze przynosiły w Nakielnicy do 5 grzyw, a w Bruszycach 3 grzyw. Prócz tego dziesięciny z tych wsi a w Śniatowie i Chrząstowie naprzemiany z pleb. zgierskim. Altarya ta miała za pierwotne uposażenie kościół w Sławoszowie (istniejący już w r. 1419) i wraz z nim przeznaczoną została na uposażenie probostwa łęczyckiego (Łaski, L. B., II, 385-389, 464). Zdaje się że parafia zgierska obejmowała pierwotnie obszar późniejszej parafii łódzkiej gdyż należała do niej i Radgoszcz pod Łodzią. Gdy kościół stary chylić się począł do upadku, w r. 1824 został rozebrany, a na tem samem miejscu wzniesiono teraźniejszy kościół murowany, p.w. św. Katarzyny, który ukończono w r. 1826. Jedyną w nim pamiątką jest kielich srebrny, grubo złocony, z napisem: "Andreas Vaskowicz cum consorte sua donavit. A. D. 1670".

Na cmentarzu istnieje kościółek p.w. św. Wawrzyńca, wzniesiony w r. 1644 przez kś. Kowalczyka w innem miejscu, przy ul. Łódzkiej. Przytym kościółku istniał kiedyś szpital dla ubogich.

Kościół ewangielicki powstał również w r. 1826 z funduszów parafialnych i z jednorazowego zasiłku rządowego, synagogę zaś zbudowano ze składek w r. 1866. W kościele umieszczono figurę Chrystusa na krzyżu, z klasztoru w Łagiewnikach przeniesioną, a w ołtarzu N. P. Maryi, wzniesionym r. 1879, umieszczono obraz P. Maryi, pochodzący z kaplicy pałacu arcybiskupów w Skierniewicach. Obraz ten, według napisu na ścianie, rozebranej kaplicy kazał namalować arcybiskup Wawrzyniec Gembicki, wskutek objawienia się mu N. Panny, podczas gdy modlił się o zwycięztwo nad Turkami. Władysław Łubieński zaś umieścić go kazał w kaplicy pałacowej r. 1765.

Prócz szkół rządowych istnieją w Z. dwa zakłady prywatne, powstałe po zgonie (1893 roku) Antoniny Biskupskiej, która utrzymywała tu szkołę żeńską, mąż zaś męzką. Ogółem do szkół uczęszcza 910 dzieci (chłopców 547, dziewcząt 363), a w liczbie tej jest 284 katolików, 451 ewangielików, 10 prawosł., 165 żydów. Co do narodowości jest między niemi 435 Niemców.

Z zakładów dobroczynnych posiada Z.: odhronę dla 60 dzieci robotników fabrycznych i przytułek dla 12 starców i kalek wyznania ewangielickiego. Ochronka założona została r. 1892 za staraniem Zofii bar. Zachert, która ofiarowała 1,000 rs. na kapitał żelazny. Utrzymuje się z dobrowolnych składek fabrykantów i z miesięcznych wkładów opiekunek, co razem wynosi do 1,000 rs. rocznie. W r. 1894 liczba dzieci uczęszczających codziennie do ochronki, wzrosła ze 22 do 65. Dochody wynosiły rs. 1,639 kop. 48, wydatki rs. 1778 kop. 91., Przytułek założony w r. 1889 przy kościele ewangielickim, utrzymuje się z funduszów gminy, która daje biedakom mieszkanie i opał. Obecnie krzątają się około wzniesienia stałego budynku ze składek.

Z. pod względem przemysłowym stanowi drugie po Łodzi ognisko wyrobów wełnianych. W r. 1878 było tu 113 fabryk, w których pracowało przeszło półtora tysiąca robotników; wartość wyrobów oceniono na dwa miliony rubli. W r. 1878 otwarto w Zgierzu 6 przędzalni wełny. Około r. 1880 wybitniejszymi fabrykantami byli: Meyerhoff, Josephsohn, Lochrach, Margulies i Borst. Specyalnością Z. są korty; większa część kortów sprzedawanych w kraju, jako francuskie lub angielskie, produkuje się w Z. Obecnie liczą tu 48 większych fabryk, 64 mniejszych, razem 112. Do największych należą: przędzalnia wigoni Towarzystwa Akcyjnego H. P. Kuertzel, zatrudniająca 650 robotników, fabr. wyrobów wełnianych pod firmą A. G. Borst (450 rob.) i przędzalnia bawełny Henryka bar. Zacberta (300 robot.) Oprócz tych wyróżniają się: fabryka maszyn przędzalniczych oraz gisernia J. Hoffmana (250 robot.), fabryka wyrobów wełnianych Bretsztejna i Raszida (140 robot.), takaż Wolffa Hermana ze (124 rob.); farbiarnie i apretury: Ottona Kleindienst (112 robot.;) Maksa Reinhold (150 rob.); Ohrbacha J. (120 rob.), fabryka kortu Ferdynanda Swatek (150 rob.) Wogóle fabryki wszystkie zatrudniają do 8,000 robotników płci obojga. Obrót roczny fabryk zgierskich dochodzi do 15 milionów rubli. Cała produkcya Z. wysyłana bywa do składów łódzkich i dostaje się przeważnie na rynki Moskwy i Petersburga. Dochód kasy miejskiej wynosił za r. 1894 wogóle 68,694 rs., rozchód zaś 61,923, pozostało w remanencie 6,771 rs.; oprócz tego zapłacono w Z. za patenty do kasy powiatowej 17,500 rs. W banku państwa kapitał miasta wynosi 19,292 ruble.

Ze stowarzyszeń istnieją: straż ogniowa ochotnicza, klub cyklistów, towarzystwo strzeleckie, stowarzyszenie braci sukienników i 4 cechy: ślusarski, stolarski, szewcki i rzeźnicki. Robione są starania o utworzenie kasy przemysłowców.

Z. par., dek. łódzki, dawniej zgierski, ma 8,006 dusz. Dek. zgierski archid. warszawskiej obejmował 15 parafii: Aleksandrów, Bełdów, Dalków, Gieczno, Góra św. Małgorzaty, Kałów, Kazimierz, Konstantynów, Łódź, Mileszki, Modlna, Ozorków, Parzęczew, Piątek Zgierz. Zgierskie starostwo niegrodowe leżało w wojew. i pow. łęczyckim.

Po pierwszem najściu szwedzkiem gdy liczba zasłużonych krajowi się wzmogła, Jan Kazimierz tworzył nowe starostwa lub mniejsze dzierżawy i takowemi wyposażał osoby godne nagrody. Wówczas to starostwo łęczyckie uszczuplone zostało przez oderwanie mka Zgierza oraz wsi Zegrzany, Kargolecz i Dąbrówka oraz dwóch stawów: na Zegrzanach i Zgierskiego, które utworzyły tak zw. tenutę czy dzierżawą zgierską, przezwaną z czasem starostwem niegrodowem. Obdarzył nim król w r. 1659 Stanisława Wężyka, rotmistrza pancernego, który według Niesieckiego "pod Hołubem y indziey mężnie za Ojczyznę piersi swoich nadstawiał". Według lustracyi z r. 1662 składało się z m. Zgierza, mka Dąbia i wsi: Zegrzany, Kargołęcz, Szeligi i Szczawiny. W r. 1789 starostą był Onufry Wilkanowski, łowczy łęczycki, zaś w r. 1771 posiadał je Maciej Cielecki wraz z żoną Joanną z Lipskich, opłacając kwarty złp. 240 gr. 4, a hyberny złp. 300 gr. 6.

Z ciekawszych miejscowości w okolicy Z. zasługuje na większą uwagę, odległa o 3 wiorsty wieś Łagiewniki z klasztorem po franciszkańskim, w którego podziemiach spoczywają zwłoki błogosławionego Rafała.

Opisy Z. i dane statystyczne o przemyśle podają: "Kłosy" (t. XIV, Nr 299 i t. XXXI, N. 784); "Tydzień Piotrkowski" z r. 1895 (Numer gwiazdkowy i inne). M. R. Wit.-Br. Ch.