Fot. archiwum

Kościół parafialny przed rozbiórką (1913 r.)

Zgierz to jedno z najstarszych miast w województwie łódzkim. Przypuszcza się, iż nazwa miasta oznacza miejsce wygorzałe po lesie, miejsce palenia ogni ofiarnych lub las wypalony pod osadę.

Pierwsza wzmianka o mieście znajduje się w akcie z dnia 23 marca 1231 r. sporządzonym przez biskupa kujawskiego Michała w sprawie zmiany nazwy wsi Barkowice na wieś Lubotyń, stanowiącą własność klasztoru cysterów w Sulejowie. Akt ten sporządzono we wsi Zgierz, gdzie Święta Wielkanocne spędził książe Konrad Mazowiecki w towarzystwie księcia wielkopolskiego Władysława Odonicza i opata sulejowskiego Villermusa.

Prawa miejskie otrzymał Zgierz przed rokiem 1288. Po raz pierwszy jako miasto występuje w akcie z dnia 18 czerwca 1318 r. na podstawie którego, dochody z opłat za przewóz towarów przez terytorium miasta pobierane na rzecz klasztoru wąchockiego, będą przekazywane na dobro księcia Władysława Łokietka. W akcie tym występuje nazwa "Shegrz civitate nostra" - Zgierz miasto nasze (książęce).

Bardzo ważne znaczenie dla Zgierza miało potwierdzenie przez króla Władysława Jagiełłę prawa miejskiego w 1420 r. rozszerzające jego sądownictwo na wieś Krogulec. W 1504 r. miasto otrzymało prawo cotygodniowego urządzania targów i trzy razy w roku jarmarków. Na wojnę z krzyżakami za panowania Kazimierza Jagiellończyka Zgierz daje jednego wojownika pieszego, gdy w tym samym czasie Łęczyca 25, a Kłodawa 20 ludzi zbrojnych. Odciski z najstarszej pieczęci miejskiej znajdują się na dokumentach z 1534 i 1535 roku. Motywy te były pierwowzorem herbu miasta, który w ramy tarczy herbowej został ujęty po raz pierwszy dopiero w XIX wieku.

Fot. archiwum

Ratusz (dzień targowy)
Plac Jana Pawła II (dawniej Stary Rynek)

Treścią herbu Zgierza są białe mury miejskie z trzema wieżami ze złotymi zwieńczeniami na czerwonym polu oraz orzeł biały w koronie w bramie wjazdowej.

Akta z 1576 r. podają, że w Zgierzu było: 17 rzemieślników, 5 karczm, 3 gorzelnie, 6 przekupniów i 2 komorników oraz 37 łanów uprawnego pola (1110 morgów), 91 domów w których mieszkało 698 mieszkańców. Dla porównania: Łęczyca miała wówczas 1150, a Piątek 850 mieszkańców. W czasie wojny ze Szwedami cała Ziemia Łęczycka w skład której wchodził i Zgierz, uległa ogromnemu zniszczeniu. Po "potopie" szwedzkim w Zgierzu pozostało 10 domów i 70 mieszkańców.

W 1659 r. król Jan Kazimierz obdarzył rotmistrza pancernego Stanisława Wężyka dzierżawą zgierską zwaną także starostwem niegrodowym, w skład którego wchodziły: miasto Zgierz, miasteczko Dąbie i wsie: Zegrzany, Kargolec (Krogulec), Szczawiny (Szczawin) i Szeligi oraz później część Dąbrówek.

W 1793 r. Zgierz znalazł się na terenie zaboru pruskiego. Utworzony wówczas powiat zgierski, mimo zmian politycznych po roku 1815 przekazujących go pod zabór rosyjski, przetrwał aż do roku 1867.

Fot. archiwum

Rocznica Konstytucji 3-go Maja w 1916 r.
Plac Jana Pawła II (dawniej Stary Rynek)

Przez półtora wieku miasto z trudem dźwigało się ze zniszczeń z okresu wojny ze Szwedami. Jeszcze w 1807 r. Zgierz liczył około 500 mieszkańców. Dopiero w czasie Królestwa Kongresowego realizowany program rozwoju przemysłu przyczynił się do szybkiej rozbudowy miasta.

Przedstawione dzieje "starego" Zgierza dotyczą osady położonej po prawej stronie rzeki Bzury na wzniesieniach obejmujących dziś ulice: Sieradzką, Gołębią, Parzęczewską i Łęczycką. Ślady najdawniejszej osady sięgającej III wieku, pochodzą z wykopalisk na wydmach piaszczystych po lewej stronie rzeki Bzury, na terenie zajętym przez zakłady "Boruta" S.A. (budynek Instytutu Przemysłu Organicznego). Na tym terenie znaleziono: narzędzia, ozdoby i naczynia z brązu, żelaza i wypalonej gliny.

Dogodne położenie oraz liczne przywileje królewskie spowodowały, iż od XVI wieku miasto systematycznie rozwijało się. Znaczące ożywienie gospodarcze nastąpiło na początku XIX w., kiedy to władze Królestwa Polskiego organizowały ośrodki przemysłu włókienniczego. W marcu 1821 r. została podpisana tzw. "Umowa Zgierska" przez członków Komisji Przemysłowej Województwa Mazowieckiego ze specjalistami polskimi i niemieckimi w dziedzinie przędzalnictwa, tkactwa, farbiarstwa i wykończalnictwa. Uregulowała ona sprawy osadnictwa przemysłowego i zapewnia imigrantom liczne przywileje. Służyła później za wzór dla innych miast i osad rządowych przy formułowaniu warunków osadnictwa.

Na podstawie przywilejów wynikających z tej umowy przybywają do Zgierza koloniści z Prus, Saksonii i Poznańskiego, osiedlając się po lewej stronie rzeki Bzury i w ten sposób powstaje w kierunku wschodnim od dotychczasowej osady dzielnica Nowe Miasto. O ulokowaniu przemysłu włókienniczego zdecydowała obfitość lasów z których drewno służyło do budowy, woda odpowiednia do foluszy oraz korzystne położenie komunikacyjne z Włocławka przez Łęczycę do Piotrkowa oraz z Kalisza do Warszawy. W krótkim czasie Zgierz stał się stolicą polskiego sukiennictwa. Do wybuchu powstania listopadowego Zgierz zajmował pierwsze miejsce w produkcji tkanin wełnianych w Królestwie Polskim; przeszło połowa zgierskiego sukna wysyłana była do Rosji i Chin.

Fot. archiwum

Po remoncie nawierzchni i likwidacji targowiska
Plac Jana Pawła II (dawniej Stary Rynek)

W 1828 r. wysłano do Rosji 27.722 postawów sukna, gdy Ozorków 17.524, a Łódź tylko 358 postawów. W tymże roku Zgierz posiadał już 220 domów i 3.162 mieszkańców. Powstaje nowa dzielnica Przybyłów, rozbudowuje się Stare Miasto i Nowe z Nowym Rynkiem. W 1865 r. Zgierz posiada 86 domów murowanych, 378 budynków drewnianych i 10.300 mieszkańców.

W następnych latach głównym ośrodkiem przemysłowym regionu stała się Łódź, ale mino to następował dalszy rozwój miasta. W roku 1874 powstała fabryka maszyn i urządzeń włókienniczych i rolniczych J. Hoffmana, a w 1894 r. Jan Śniechowski i Ignacy Hordliczko założyli w Zgierzu jako pierwszą w Polsce fabrykę barwników anilanowych pod nazwą: "Śniechowski i Słaboszewicz" mieszcząca się przy ul. Dąbrowskiego, którą w 1902 r. przeniesiono na tereny zajmowane przez "BORUTA" S.A.

Zakłady przemysłowe lokują się wzdłuż lewego brzegu Bzury od ulicy Zakręt (obecnie Dubois), Pańskiej (gen. J. H. Dąbrowskiego), Błotnej (ks. J. Popiełuszki ), Konstantynowskiej (J. Śniechowskiego). W 1880 r. było czynnych 48 większych i 64 mniejszych fabryk zatrudniających 8.000 ludzi.

Ówczesny Zgierz był miastem wielonarodowościowym. Trzy mniej więcej równe liczebnie grupy: polska, niemiecka i żydowska współtworzyły klimat miasta.

Fot. archiwum

Widoczne tory kolejki wąskotorowej
Plac Jana Pawła II (dawniej Stary Rynek)

W tym okresie działali urodzeni w Zgierzu: Adolf Pawiński (1840-1896) - historyk, Arkadiusz Musierowicz (1894-1966) - gleboznawca, Dawid Frischman (1859-1922) - jeden z najwybitniejszych twórców współczesnej literatury hebrajskiej, August Robert Wolff (1833-1910) - współtwórca firmy wydawniczej i księgarskiej "Gebethner i Wolff".

Jednocześnie z rozwojem przemysłu, rozbudową miasta, następuje budowa szlaków komunikacyjnych. W 1901 r. uruchomiono linię tramwajową ze Zgierza (Nowy Rynek) do Łodzi. W 1903 r. została wybudowana linia kolejowa Warszawsko-Kaliska, a w 1925 r. uruchomiono pierwsze pociągi na trasie Łódź-Zgierz-Kutno, przez co Zgierz stał się lokalnym węzłem kolejowym. W 1922 r. uruchomiono kolejkę wąskotorową ze Zgierza do Ozorkowa, którą w 1927 r. zlikwidowano, a na jej miejsce wprowadzono tramwaje.

W okresie międzywojennym miasto systematycznie rozwijało się i rosła jego ranga. W roku 1933 wydzielony z powiatu łódzkiego Zgierz utworzył samodzielny powiat grodzki.

W tym okresie miastu przybyło kilka nowocześnie zaprojektowanych budynków użyteczności publicznej: Zakład Kąpielowy z drugim w Polsce krytym basenem, dwa wzorcowe budynki - Szkoła Powszechna nr 1 i nr 2 przy ul. Łęczyckiej oraz Żeńskie Seminarium Nauczycielskie przy ul. 3 Maja. Na wysokim poziomie znajdowało się także szkolnictwo zgierskie, zwłaszcza średnie. Obok wspomnianego seminarium działało tu Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. St. Staszica oraz Szkoła Handlowa. Po wojnie powiększyła się liczba mieszkańców, rozwijał się przemysł, ściśle związany z gospodarczym rozwojem Łodzi.

Demokratyczne przemiany ustrojowe w naszym kraju pozwoliły na przeprowadzenie w czerwcu 1990 r. pierwszych po wojnie wyborów samorządowych. Powołane w ich wyniku władze Miasta Zgierza zapoczątkowały m.in. reorganizacje usług komunalnych, przekształcenia gospodarcze oraz zajęły się sprawami oświaty i środowiska naturalnego.