Zgierz - zachodni kraniec placu Targowego
oraz teren dawnej strzelnicy w Lesie Pod Dąbrówkami

Te dwa miejsca związane są ze zbrodniami Wehrmachtu. Wystawione przy placu oraz w lesie patrole zatrzymywały przechodzących cywilów: często byli to powracający do domów uciekinierzy. Do aktu zemsty wystarczało np. posiadanie przez mężczyznę brzytwy, którą oprawcy traktowali jako broń. Takim osobom odbierano wówczas wszystkie rzeczy osobiste i dokumenty. Grupę odprowadzono następnie na wspomniane miejsca i tam rozstrzelano. Dzisiaj tylko miejsce egzekucji w lesie Dąbrowskim jest upamiętnione - pomnik wykonano w 1969 r. Według informacji IPN rozstrzelano tam 3 osoby znane z nazwiska, a w kolejnych egzekucjach jeszcze 33 ofiary. Być może trzeba także pomyśleć o ustawieniu tablicy przy placu Targowym, gdzie podobny los spotkał 4 osoby.

Kębliny - przy Ośrodku MONAR i Biała - cmentarz parafialny

7 września 1939 r. oddziały 28. pułku Strzelców Kaniowskich z Armii Łódź w wyniku zarządzonego odwrotu i przemarszu z lasu lućmierskiego w kierunku na Stryków znalazły się w lesie szczawińskim, niedaleko leśniczówki. Po krótkim odpoczynku oddziały miały leśnym duktem podążyć dalej na wschód, jednak trakt okazał się zajęty przez wycofujące się pododdziały Kresowej Brygady Kawalerii. W tej sytuacji dowództwo postanowiło walką otworzyć pułkowi drogę odwrotu szosą Ozorków - Kębliny. Niemcy byli dobrze okopani w dworze w Kęblinach. Otwarte pola pomiędzy lasem a majątkiem stały się sceną krwawych nocnych kilkakrotnych natarć II i III batalionu 28 pSK, które załamywały się w silnym ogniu ckm-ów.. Ostatecznie Niemcy zostali zmuszeni do wycofania się. Bój pod Kęblinami zatrzymał czołowe oddziały niemieckiej 24. Dywizji Piechoty umożliwiając przedarcie się przez szosę pozostałym kolumnom 28 pułku i Kresowej BK. Zostało to jednak okupione śmiercią ponad stu polskich żołnierzy, których pochowano w parku obok dworu.

Dopiero zimą 1939/40 wszystkich poległych ekshumowano a wydobyte szczątki przewieziono wozami i złożono we wspólnej kwaterze pod południowym murem cmentarza katolickiego. Zaskakujący jest fakt, że nie znamy nawet jednego nazwiska polskiego żołnierza poległego ani dokładnej liczby pochowanych we wspólnej mogile, gdyż mówi się nawet o 150 poległych.

W 2006 r. przy dworze ustawiono obelisk upamiętniający tę walkę, a co roku to miejsce nawiedzają uczestnicy Rajdu Edukacyjnego "Szlakiem walk wrześniowych 28 pSK i Kresowej BK w Gminie Zgierz." Trasa rajdu prowadzi dwoma wyznakowanymi szlakami - drogami, którymi na terenie gminy przemieszczały się wspomniane oddziały.

Biała - szkoła podstawowa

11 września, w dniach największego natężenia Bitwy nad Bzurą, niemieccy okupanci z formacji SS wypędzili z domów wszystkich mieszkańców ul. Kościelnej w Białej i spędzili na rynek, gdzie odliczyli mężczyzn i 16 osób zaprowadzili i zamknęli w domu Pabiańczyka. Następnie do mieszkania rzucali granaty, a tych, którzy tę akcję przeżyli, dobijano z pistoletów. Zginął w ten sposób m.in. ks. proboszcz Leon Lipiński. Z masakry ocalała tylko jedna osoba - zbroczony krwią p. Stopczyk, którego Niemcy uznali za martwego. Zwłoki pochowano w wielkim dole wykopanym na posesji za oborą - ciała wleczono tam hakami. Dopiero po kilku dniach pozwolono na ich godny pochówek.

Tamtą zbrodnię upamiętnia tablica z nazwiskami ofiar wykonana na ścianie frontowej szkoły.

Rogóźno - pomnik

Pomnik symbolicznie upamiętnia zamordowanych tu we wrześniu 1939 r. 19 cywilów. Ufundowano go w 1959 r., w rocznicę tych wydarzeń. Według świadków w dniach Bitwy nad Bzurą do mordów na bezbronnej ludności doszło także w Giecznie, Woli Branickiej, Lorenkach, Kęblinach, Swobodzie i Besiekierzu.

W czasie bitwy w Rogóźnie stacjonowało dowództwo oraz III batalion 70 pułku piechoty, który w dniach 11 i 12 września walczył w tej okolicy.

Kotowice - mogiła w lesie.

W lesie kotowickim, na wschód od miejscowości, znajduje się symboliczna mogiła poległych polskich żołnierzy. Do bitwy w tym rejonie doszło 12 września: II batalion 70 pleszewskiego pułku piechoty przy dużych stratach wyparł Niemców z lasu i pobliskiego Celestynowa - uciekając porzucili oni dwa ciężkie działa, samochody i inny sprzęt towarzyszący.

Gieczno - cmentarz parafialny

Gieczno znalazło się w pasie głównym polskiego natarcia w Bitwie nad Bzurą. Około 160 polskich żołnierzy z 14 i 17 Dywizji Piechoty poległych w tej okolicy pochowano w kwaterze wojennej na cmentarzu w Giecznie. Wszystkich ekshumowano w 1952 r. i przeniesiono na zbiorczą kwaterę w Łęczycy. Na cmentarzu pozostał tylko niewielki pomnik wystawiony w 1949 r.

Adam Zamojski

Przygotowano w oparciu o publikacje: M. Pieruń "Zgierz. Cmentarze, pomniki, tablice" (2003) oraz wspomnienia tegoż autora; "W 60. rocznicę zbrodni zgierskiej. 20 III 1942 r." (2002); Przewodnik po Zgierzu i powiecie zgierskim, cz. I i II (2004 i 2006); materiały z sesji zorganizowanej przez TPZ w dniu 1 września 1999 r. (1999).

Na podst. "ITZ" Nr 35 (01-07.09.2009 r.)