Autorzy: Irena i Czesław Popławscy
Wydawcy: Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki, Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej w Łodzi

--------------------------------------------------

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

Zgierz, jedno z miast łódzkiego okręgu przemysłowego, wydzielony został z powiatu łódzkiego jako odrębny powiat. Leży on w bezpośrednim sąsiedztwie Łodzi i obecnie łączy się z nią nieprzerwanym niemal pasmem zabudowy. Miasto ma 30 km2 powierzchni, a długość jego ulic wynosi około 120 km. W układzie przestrzennym miasta wyróżnia się wyraźnie część zachodnią starszą, przez którą przebiegają główne arterie komunikacyjne łączące Zgierz z Łodzią, Łęczycą, Piątkiem i Aleksandrowem oraz część wschodnią, dawną osadę rzemieślniczą, założoną w latach dwudziestych XIX wieku o regularnej siatce ulic i dość dobrze zachowanej starej zabudowie. Jej centrum stanowi obecny plac Kilińskiego, a główną arterią komunikacyjną jest ulica 17-go Stycznia (obecnie ul. Długa). W mieście przeważa zabudowa niska, domy są na ogół jedno- lub dwupiętrowe, wiele jest także budynków parterowych. Od dawnej zabudowy korzystnie odcinają się wznoszone w ostatnich latach wielokondygnacyjne bloki nowych osiedli. Miasto położone jest na wysokości 176 m n.p.m., w północnej części Wyżyny Łódzkiej. Rozciąga się ono na stokach płytkiej kotliny zbiegającej ku rzece Bzurze. Najwyższe wzniesienie tej kotliny sięga 211 m n.p.m. i znajduje się w Dąbrówce na skraju lasu, przy szosie prowadzącej ze Zgierza do Piątku.

Bzura płynie przez Zgierz krytym kanałem tworząc w centrum miasta, w parku, malowniczy zalew. Jej koryto widoczne jest dopiero na zachodnich krańcach miasta, w pobliżu zakładów chemicznych "Boruta". W okolicy Zgierza biorą początek dopływy Bzury: Sokołówka, Linda, Malinka. W granicach miasta znajdują się pozostałości dawnej puszczy łódzkiej, tworzące dziś niewielkie zespoły leśne. Są to: od południa pomiędzy Łodzią a Zgierzem Chełmy, na północy Dąbrówka, od zachodu Krogulec. Lasy te, o pięknym drzewostanie, stanowią doskonałe tereny rekreacyjne dla mieszkańców Zgierza. Są one częściowo zagospodarowane: w lesie w Chełmach znajduje się kąpielisko "Nowa Gdynia", a w lesie w Dabrówce kąpielisko "Malinka". Przez Zgierz przechodzą linie kolejowe: Warszawa - Łowicz - Łódź- Wrocław oraz Łódź-Kutno. Linie komunikacji autobusowej PKS prowadzą tu z Łodzi do Ozorkowa, Łęczycy, Piątku, Kutna, Żychlina, Koła, Sobótki, Gąbina, Łowicza oraz przez Włocławek do Ciechocinka.

HISTORIA MIASTA

Na terenie województwa łódzkiego Zgierz jest jednym z najstarszych osiedli. Powstał on w bagnistej dolinie Bzury, w miejscu przecięcia się dwóch szlaków; jednego prowadzącego z Krakowa przez Piotrków i Łęczycę do Torunia i Gdańska, drugiego z Warszawy i Łowicza do Sieradza. We wczesnym średniowieczu Zgierz był własnością książęcą, a pierwsza wzmianka o nim znajduje się w akcie spisanym w 1231 r., między biskupem kujawskim a opatem sulejowskim w obecności księcia wielkopolskiego Odonicza. Kilka następnych dokumentów dotyczących Zgierza pochodzi z okresu rozbicia dzielnicowego. Jako miasto został Zgierz określony po raz pierwszy w dokumencie z 1318 r. W 1420 r. Władysław Jagiełło przeniósł Zgierz z prawa polskiego na prawo średzkie; kolejni królowie potwierdzili ten przywilej obdarowując Zgierz nowymi nadaniami. Okres rozkwitu Zgierza przypada na wiek XVI. Zgierz był wówczas miasteczkiem rolniczo-rzemieślniczym. Liczył 700 mieszkańców, podczas gdy np. Łęczyca miała ich ponad 1100. Wojna szwedzka spowodowała upadek Zgierza, ponowne znaczenie nabierać zaczął dopiero pod koniec XVIII w., gdy w 1792 r. przeniesiono doń z Brzezin sejmiki poselskie powiatów brzezińskiego i inowłodzkiego. Decydujący zwrot w historii Zgierza przypada na początek XIX w. Związany jest on z inicjatywą władz Królestwa Polskiego zorganizowania w kraju ośrodków przemysłu włókienniczego. Ośrodki tego przemysłu lokowane być miały głównie na terenie województw mazowieckiego i kaliskiego. Wśród szeregu wytypowanych na ten cel miejscowości położonych w województwie mazowieckim, takich jak: Łęczyca, Dąbie, Gostynin, Łódź i inne, znalazł się również Zgierz. Protekcyjna polityka ekonomiczna sprzyjała rozwojowi nowo zakładanych osad i Zgierz z ośrodka rolniczo-rzemieślniczego zaczął się szybko przekształcać w ośrodek przemysłowy. Już w 1817 r. przybyli doń pierwsi sukiennicy. W 1821 r. między przedstawicielami rządu Królestwa Polskiego, a nowymi przybyszami spisano umowę, która odegrała decydującą rolę w rozwoju przemysłu włókienniczego. Ta tzw. "umowa zgierska" regulowała sprawy osadnictwa przemysłowego i zapewniała imigrantom, przeważnie fachowcom takim jak tkacze, farbiarze, wykończalnicy itp., liczne przywileje, m.in. bezpłatne działki pod budowę domów, bezpłatne drzewo z lasów państwowych oraz cegłę po niskich cenach z cegielni rządowych. Dzięki tak korzystnym warunkom osadnicy napływali szybko, a wraz z powiększaniem się liczby ludności zmieniał się i wygląd miasta. Stanisław Staszic, który zwiedzał Zgierz w 1825 r., pisał pełen podziwu: "Zgierz w roku 1823 miał tylko kilka domów żydowskich drewnianych, jak pospolicie z dziurawymi dachami i bez szczytów, a 20 chat mieszczańskich rolniczych, porozrzucanych bez porządku, bez bruku, pełnych błota i nędzy, teraz nie ma znaku gdzie dawne stały chaty, widzieć kilka długich, szerokich ulic, dwa wielkie rynki, blisko trzysta porządnych, po większej części murowanych i dachówką pokrytych domów, wiele z nich wznoszą się piętrami, wszystkie właścicieli kosztem wystawione, wszystkie zamieszkałe samymi fabrykantami, kupcami. Trzy tysiące wynosi ludność, 500 jest samych majstrów... Utworzenie się w przeciągu półtrzecia roku tak znacznego miasta z niczego jest rezultatem słusznie zadziwiającym, a kto widział dawny, spotkawszy w tym mieście Zgierz nowy ledwo w pierwszym zadziwieniu swym oczom dowierza".

Szybkiemu rozwojowi miasta sprzyjało korzystne położenie centralne w stosunku do powstającego okręgu przemysłowego. Tę dogodność podkreślał Staszic, pisząc do władz w raporcie z lustracji jaką odbył w 1825 r., "W Zgierzu znajduje się ten punkt z którego szukający sukna w kilka godzin może zwiedzić największe nasze teraźniejsze sukiennicze miasta Ozorków, Koło, Dąbie, Przedecz, Gostynin, Łęczycę, Aleksandrów, Konstantynów, Łódź, Pabianice itp.". Dla "fabrykantów" - tak nazywano wówczas przybyszów - utworzono nową osadę, położoną na wschód od starego rolniczego miasteczka. Osada ta, regularnie rozplanowana wokół dużego rynku, wzdłuż kilku szerokich ulic, składała się z 230 działek budowlanych i należących do nich ogrodów. W 1826 r. założono w niej, ku wygodzie mieszkańców, ogród spacerowy nad rzeką - dzisiejszy park miejski.

Początkowo istniał w Zgierzu tylko przemysł wełniany jednakże po 1831 r., na skutek zmian w polityce celnej oraz wzrastającego zapotrzebowania na tkaniny bawełniane, rozwinął się również przemysł bawełniany. Pierwsza fabryka o napędzie parowym zaczęła pracować w Zgierzu w 1837 r.. a wraz z szybko postępującą mechanizacją przemysłu rosła również gwałtownie liczba ludności. W 1866 r. Zgierz liczył już ponad 11 000 mieszkańców. W drugiej połowie XIX w. było to miasto porządnie zabudowane o brukowanych ulicach, przy których stało kilka budynków użyteczności publicznej, jak szkoła, ratusz, kościół. Znajdowało się w nim przeszło trzysta domów drewnianych, ponad sto murowanych parterowych i kilkadziesiąt domów piętrowych. Wielki rozwój przemysłu zgierskiego przypada na koniec stulecia. W Zgierzu pracowało wówczas 312 zakładów przemysłowych, w tym 29 większych. Dominował przemysł włókienniczy, głównie wełniany, pod koniec stulecia założono również niewielką fabrykę barwników, która zapoczątkowała rozwój przemysłu chemicznego. W 1901 r. Zgierz uzyskał połączenie tramwajowe z Łodzią, a w 1903 r. przez Łódź, połączenie kolejowe z Warszawą i Kaliszem. Wraz z rozwojem kapitalistycznego przemysłu narastały konflikty społeczne. W latach 1871-1874 miało miejsce kilka strajków, w latach 1882-1885 działała w Zgierzu partia "Proletariat", do której należał m. in. zgierski tkacz Jan Pietrusiński, stracony później na stokach Cytadeli warszawskiej. Robotnicy Zgierza brali czynny udział w walkach rewolucyjnych lat 1905-1907. Pomyślny okres w dziejach miasta rozpoczął się po pierwszej wojnie światowej. Po wprowadzeniu w życie uchwały o powszechnym podstawowym nauczaniu rozwinęło się szkolnictwo. Założono wtedy dwie szkoły średniego stopnia: Seminarium Nauczycielskie i Państwową Szkołę Kupiecką, wybudowano także dwa nowe budynki szkolne, kryty basen kąpielowy oraz stadion sportowy. Dzięki budowie nowej linii kolejowej, Zgierz otrzymał w 1925 r. połączenie z Łęczycą, a w dwa lata później, po wybudowaniu nowej linii tramwajowej, połączenie tramwajowe z Ozorkowem. Mieszkańcy Zgierza ciężko przeżyli lata okupacji. Przemysł przestawiony został na potrzeby wojenne. 20-go marca 1942 r. dokonano w mieście egzekucji stu więźniów politycznych. Wyniszczone, podobnie jak wiele innych, miasto zostało wyzwolone 17-go stycznia 1945 r. przez żołnierzy Wojska Polskiego i Armii Czerwonej.

ZABYTKI ARCHITEKTURY

Zabytki Zgierza pochodzą z pierwszej połowy XIX w. i związane są z początkami przemysłu włókienniczego. Składają się na nie przede wszystkim parterowe domy pierwszych osadników, popularnie zwane domkami tkackimi. Bardzo charakterystyczny jest układ miasta, w którym po dziś wyodrębniają się wyraźnie dwie jego części: Stare Miasto lokowane w XIV w., położone na wzgórzu przy kościele, oraz osada rzemieślnicza, założona w 1821 r., leżąca na wschód od Starego Miasta. W planie osady złożonej z 230 działek uderzają proste, geometryczne formy. Podobnie proste, przejrzyste plany miały inne miasta przemysłowe zakładane w tym samym czasie, jak np. Łódź czy Aleksandrów. Na działkach wznoszono drewniane, rzadziej murowane, parterowe zazwyczaj domy. Na parterze każdego domu znajdowały się dwie lub cztery izby, przedzielone biegnącą na przestrzał sienią. Było to budownictwo proste i skromne, a główny walor tych domów stanowiła ich funkcjonalność i dobre proporcje. Wznoszono je według planów typowych, a ówczesne władze ściśle przestrzegały budowania "wedle normalnego rysunku" i ten fakt nadał wszystkim przemysłowym osadom charakterystyczne piętno pewnej jednolitości. W Zgierzu zabudowa skupiała się wokół centralnego placu (obecny plac Kilińskiego) i kilku głównych ulic, przy których położone były działki budowlane. Place nadawane osadnikom miały po 1,5 ha powierzchni, ale wielkość działek miejskich ograniczano, dodając do nich większe ogrody położone osobno, poza obrębem osady. Domy sukienników w Zgierzu były bardziej okazałe i ciekawiej zdobione niż w innych osadach. Miały one charakterystyczne wejście, umieszczone we wnęce, często flankowanej dwoma lub czterema kolumienkami czy pilastrami. W niektórych domach zwracają uwagę skromne ozdoby w stylu klasycystycznym, w innych piękna stolarka i oryginalne okucia, świadczące o wysokim kunszcie dawnych zgierskich rzemieślników. Sporo tych domów zachowało się do dziś przy ulicach 17-go Stycznia (obecna ul. Długa), Narutowicza, 1-go Maja, Dąbrowskiego oraz na placu Kilińskiego. Na szczególną uwagę zasługuje "Dom pod Lwami" przy ul. Dąbrowskiego 21, zbudowany w 1828 r. Jest on murowany, jednopiętrowy, z ryzalitem na osi. Ryzalit zwieńczony fest attyką ozdobioną sztukateriami i postaciami kamiennych lwów. Z około 1830 roku pochodzi dom przy ul. 17-go Stycznia 18 (obecna ul. Długa), piętrowy, z mieszkalnym poddaszem, ozdobiony dekoracją z kwiatowych girland. W 1840 r. wzniesiono dom narożny przy ul. 17-go Stycznia 33 (obecnie ul. Długa). Jest on piętrowy z mieszkalnym poddaszem. Zdobią go dekoracyjne maski umieszczone ponad oknami. Skromniejsze, lecz bardziej liczne są domy drewniane, np. przy pl. Kilińskiego 10, Narutowicza 6 i 8, przy ul. Dąbrowskiego 7. Ta część miasta, gdzie stosunkowo dobrze zachowała się dawna zabudowa, wprowadza przybysza w niepowtarzalną atmosferę dawnych lat (...). Zachowany układ ulic i charakterystyczna zabudowa stanowią o ciekawych i unikalnych walorach turystycznych Zgierza, świadcząc chlubnie nie tylko o ciekawej przeszłości miasta, lecz również o mądrej polityce gospodarczej rządu Królestwa Polskiego oraz o wielkiej myśli urbanistycznej tych czasów. Ważniejsze wydarzenia z przeszłości Zgierza upamiętniają pomniki i tablice: pomnik Stu Straconych na placu Stu Straconych w dzielnicy Przybyłów, pomnik Stefana Żeromskiego przy ul. Świerczewskiego (obecnie ul. 3. Maja), tablica upamiętniająca strajk szkolny w 1905 r. przy placu Kilińskiego 8, oraz tablica na domku tkackim przy ul. Narutowicza 8 poświęcona pamięci powstania w 1918 r. Komitetu Dzielnicowego Komunistycznej Partii Polski z połączenia SDKPiL i PPS-Lewicy. (...)

WYCIECZKI W OKOLICE

Atrakcyjne pod względem turystycznym są bliskie okolice Zgierza obfitujące w lasy.

Grotniki - miejscowość letniskowa, położona wśród dużego kompleksu leśnego, nad rzeczką Lindą dopływem Bzury, w odległości ok. 6 km od Zgierza. Dojazd koleją w kierunku Kutna, do stacji kolejowej Grotniki, ok. 16 min. Grotniki, otoczone zewsząd dużym, pięknym lasem, mają dawną tradycję renomowanej miejscowości letniskowej. (...)

Sokolniki - miejscowość letniskowa położona wśród lasów na północ od Zgierza. Miejscowością letniskową stały się Sokolniki w okresie międzywojennym, gdy zaczęto tu zakładać wzorowe osiedle, tzw. "miasto-ogród". Sprzyjało temu położenie na suchym, piaszczystym terenie, wśród lasów, o przewadze drzew iglastych, co zapewniało świetne, zdrowe powietrze, z którego i dziś słyną Sokolniki. Dojazd ze Zgierza tramwajem linii 46 do przystanku Emilia, poczem ok. 1 km spaceru.

Smardzew - wieś położona w pagórkowatej, malowniczej okolicy w odległości ok. 4 km od Zgierza, znana jest głównie z doskonałych terenów narciarskich. Dojazd ze Zgierza koleją w kierunku Łowicza do stacji kolejowej Smardzew, ok. 8 min.

Łagiewniki - położone w administracyjnych granicach Łodzi w odległości ok. 2,5 km od Zgierza. W Łagiewnikach znajduje się piękny zespół budowli barokowych, na który składają się kościół z początku XVIII w. i klasztor franciszkanów z drugiej potowy XVIII. Godny zwiedzenia jest barokowy kościół o bogatym wnętrzu, pięknych ołtarzach i licznych obrazach. W pobliżu, w lesie, znajdują się dwie drewniane kapliczki z XVIII w., stanowiące pozostałość tzw. "pustelni". W Łagiewnikach ma swoją siedzibę Łódzki Klub Jeździecki, który prowadzi szkółkę jeździecką. Kompleks pięknych lasów Łagiewnickich jest świetnym miejscem spacerów i wycieczek. (...)

Pozycja dostępna w Miejsko-Powiatowej Bibliotece Publicznej im. B. Prusa w Zgierzu